Manifest Licht 11/24

Downloadlink:

INLEIDING door Elske Schreuder

De samenstellers van dit Manifest hebben mij de eervolle taak toebedeeld een inleiding te schrijven. Waarom mij? Omdat ik
de dochter ben van Dr. Ir. D.A. Schreuder, in de wereld van de openbare verlichting bekend als Duco. Mijn hele leven heb ik hem aan het werk gezien: van zijn promotie (over verlichting van tunnelingangen) via de SWOV (verkeersveiligheid) tot aan de boeken die hij schreef – letterlijk tot aan zijn overlijden in april 2020.

De laatste jaren werkte hij veel samen met Ellen de Vries, met name aan de sociale kant van openbare verlichting – zo noem ik het maar. Bij een van mijn (bijna laatste, maar dat wisten we toen nog niet) bezoeken aan mijn vader was Ellen er ook, dat was ook zo gepland, toen kon hij ons aan elkaar voorstellen. Hij had haar zijn wetenschappelijke erfenis toevertrouwd en wist dat haar belangstelling gedeeltelijk met de mijne overeenkwam: beleid, relatie fysiek en sociaal in de buitenruimte, participatie en wijsbegeerte. De kennismaking verliep dan ook allergemakkelijkst.

Na het overlijden van Duco heeft Ellen inderdaad een groot deel van zijn stoffelijke erfenis overgenomen: vele meters boek. In onze contacten kwam ook dit manifest aan de orde. Duco had toegezegd het voorwoord te schrijven, maar daar is hij niet meeraan toe gekomen. Vandaar dat Ellen het aan mij vroeg. Bij deze geef ik een paar schetsen mee vanuit mijn achtergrond, met een schuin oog naar mijn vader.

LICHT

Licht heeft de betekenis van helder, klaar, zichtbaar; ‘donker’ is het tegenovergestelde. In de betekenis van makkelijk, goed te dragen, is ‘zwaar’ het tegenovergestelde. De term ‘verlichting’ wordt vergelijkbaar sterk metaforisch gebruikt. Het is wel een vertaling van ‘Bodhi’: een begrip uit het Theravada-boeddhisme, dat zowel 'ontwaken' als 'begrijpen' betekent. De ‘Verlichting’ in de wijsbegeerte staat, als periode èn denkrichting, onder meer voor bevordering van de wetenschap en intellectuele uitwisseling. De eerste propagandisten ervan bestreden bijgeloof, misbruik van recht door de staat en intolerantie, en kwamen op voor algemene grondrechten.

In de theorie en praktijk van verlichting van de openbare buitenruimte komen al deze aspecten aan bod, bijvoorbeeld in de notie dat licht, daglicht of kunstlicht, een voorwaarde is voor een makkelijk zichtbare, ‘leesbare’ omgeving, die we kunnen begrijpen en vertrouwen. Angst voor potentieel gevaarlijke dingen of mensen wegnemen is toch wel de belangrijkste reden om onze omgeving te verlichten. Het is daarbij een misvatting

dat ‘meer en feller licht’ de enige, de beste of de goedkoopste manier is om veiligheid en sfeer te verbeteren. Juist variatie in hoeveelheid en samenstelling van licht is bepalend voor de beleving.

RUIMTE

De fysieke zones in de stad zijn publiek of privé, en juist de drempels daartussen zijn belangrijk, overdag en ’s avonds. Om ons ‘thuis’ te kunnen voelen, in een omgeving met karakter, moeten openheid èn grenzen zichtbaar zijn.

De mogelijkheden voor en de eisen aan de inrichting van de buitenruimte veranderen continu: in de komende tijd zullen, naar mijn mening, toekomst-/klimaatbestendigheid en inclusie steeds zwaarder gaan wegen. Wat dat laatste betreft: Hoeveel ruimte wordt er aan de diverse gebruikers van de stadse omgeving geboden? Er bestaan bijvoorbeeld flinke objectief kwantitatieve verschillen in toedeling tussen de voetganger of zittende, spelende burger en de auto: rijdend of stilstaand.

Naast het stedelijk ontwerp speelt ook de verlichting een belangrijke rol in het aantrekken, gedogen of ontmoedigen van bepaald publiek, bepaald gebruik. De ruimte in de stad wordt, zeker ’s avonds en ’s nachts, dan ook door diverse soorten gebruikers als verschillend ervaren.

Over het algemeen stellen vrouwen, senioren en mensen met een beperking het expliciet op prijs als het op straat niet ‘eng’ is: benauwd, duister, ontoegankelijk. Daarom wordt terecht betoogd dat het essentieel is, voor een geslaagd (licht-)ontwerp, dat deze groepen in de planfase voldoende ruimte krijgen om invloed uit te oefenen op het stedelijk ontwerp.

DEMOCRATIE

Zelf heb ik ruime ervaring met beleidsbeïnvloeding en -uitvoering. Als gekozen volksvertegenwoordiger (o.a. deelraadswethouder Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer
in Rotterdam Noord) probeer ik het gemeentelijke beleid bottom-up te sturen waar het de buitenruimte betreft, zowel inrichting als verlichting. Zoals ook in deze bundel wordt getoond, is dat laatste vaak een sluitpost. De ervaring van
de bewoners, burgers, gaat pas een rol spelen als alles al aangelegd en aangesloten is. Datzelfde geldt voor andere aspecten van gebruikersvriendelijkheid, zoals inclusieve fysieke toegankelijkheid. Ervaringsdeskundigheid wordt niet of pas te laat ingezet, en voor de burger blijft dan eigenlijk alleen nog klagen over. (Bovendien zijn eventuele latere aanpassingen duurder.)

Er bestaan wel vormen van tijdige participatie, zo is er in Rotterdam en elders een Burgerpanel of een digitale

Gemeentepeiler. Maar bij een enquête naar ideeën voor de herinrichting van het Hofplein was ‘verlichting’ niet bepaald de eerste insteek.

Toen ik voorzitter van de Rotterdamse Vrouwenraad was, organiseerden we een avond over sociale veiligheid. Mijn introductie stelde: ‘Als het ’s avonds donker wordt, gaan de vrouwen achter slot en grendel.’ De aanwezige vrouwen, jong en oud, lieten zien hoe de inrichting en verlichting van de stad hun bewegingsvrijheid inperkt. De publieke ruimte is in naam genderneutraal en universeel toegankelijk, maar maakt participatie voor veel burgers de facto onaantrekkelijk.

Een democratisch en inclusief proces van ontwerp en verlichting van de openbare ruimte kan een bijdrage leveren aan een kwalitatief hoogwaardige stedelijke omgeving; de navolgende artikelen geven daar handreikingen voor.

Mijn generalistische achtergrond – ruimte, participatie, filosofie – maakt dat ik hoop dat dit manifest de aandacht krijgt die het verdient. Het ademt de denkwijze van Duco Schreuder, wat voor de wereld van de openbare verlichting als aanbeveling kan gelden.